Ale najpierw kilka zdań wstępu...
Parę miesięcy temu moi koledzy ze świebodzickiego Koła nr 1 Polskiego Związku Filatelistów poprosili mnie o przygotowanie jakiegoś referatu na organizowane w listopadzie 2015 r. "II Sympozjum Filatelistyczne w Świebodzicach". Postanowiłem coś skrobnąć o niemieckich ozdobnych stemplach pocztowych, stosowanych w czeskich Sudetach w latach II wojny światowej. Urodziło się coś takiego - referat i artykuł, który zamieszczony został w publikacji towarzyszącej sympozjum. Ponieważ na kilku forach górskich pojawiają się wątki dotyczące dawnych stempli (najczęściej jednak nie pocztowych, lecz schroniskowych - tu warto wspomnieć, że przysłowiowymi "białymi krukami" są jednak te stosowane niegdyś w sudeckich placówkach pocztowych), cieszące się w dodatku "sporą oglądalnością", postanowiłem trochę okrojoną wersję swojego tekstu wrzucić do sieci.
Z pierwotnego artykułu wyrzuciłem wszystkie przypisy i źródła bibliograficzne. Dość lakonicznie przedstawiłem też - tak w swoim wystąpieniu, jak i w tekście - tło historyczne, które ma wszak ogromną literaturę - tak czesko-, jak i niemieckojęzyczną.
Artykuł powstał tak właściwie od "oglądania widokówki od tyłu". Często ciekawszą - z perspektywy historycznej patrząc - stroną widokówek są ich rewersy, a ściślej strony adresowe. To one decydują, czy ładny obrazek pozostanie tylko ładnym obrazkiem, czy czymś znacznie cenniejszym - dokumentem historycznym. Oczywiście, pocztowe kasowniki okolicznościowe o których piszę, odbijano też na zwykłych przesyłkach listowych, także na korespondencji urzędowej, ale ogromna większość badanego przeze mnie materiału pochodzi jednak z widokówek.
No, ale dość zanudzania...
Propagandowe pocztowe kasowniki okolicznościowe niemieckiej III Rzeszy w czeskiej i morawskiej części Sudetów w latach 1938-1945
1. Wprowadzenie
Na mocy zawartego w Monachium 29-30 września 1938 r. tzw. Układu Monachijskiego, hitlerowskie Niemcy uzyskały zgodę sygnatariuszy tego porozumienia (Włochy, Wielka Brytania, Francja) na zaanektowanie tych obszarów ówczesnej Republiki Czechosłowackiej, na której większość zamieszkałej ludności była narodowości niemieckiej. Czechosłowacja, która nie uczestniczyła w monachijskiej konferencji, utraciła wtedy 28 943 km2 swojego terytorium, co stanowiło około 20 % dotychczasowej powierzchni państwa. Na obszarze tym mieszkało 2 819 000 osób uważających się za Niemców (przy liczącej 727 000 liczbie Czechów). Straty terytorialne Czechosłowacji miały miejsce przede wszystkim w zachodniej i środkowej części tego kraju, czyli w Czechach, na Morawach i na czeskim Śląsku. Postanowienia Układu Monachijskiego nie dotknęły natomiast wschodniej części kraju, czyli Słowacji, chociaż i na jej obszarze znajdowały się skupiska ludności niemieckiej (np. na Spiszu). W czeskiej historiografii konferencja w Monachium i jej postanowienia określane są zazwyczaj jako „zdrada monachijska”.
Ryc. 1. Zdobycze terytorialne Niemiec w wyniku Układu Monachijskiego (tereny zaznaczone na szaro).
Wg: http://allworldtowns.com/data_images/co ... nd-09.html.
Już w październiku 1938 r. przyznane w Monachium Niemcom obszary zostały zajęte przez niemieckie oddziały wojskowe (ryc. 1). Wojska czechosłowackie nie stawiały praktycznie zbrojnego oporu, chociaż w źródłach historycznych odnotowano kilkadziesiąt ofiar wśród żołnierzy służb ochrony granic, czechosłowackich kolejarzy i pracowników poczty.
Po niemieckiej aneksji północno-zachodniej i północnej części Czech ustanowiono włączony do Niemiec tzw. Okręg Sudecki (ściślej: Okręg Rzeszy Kraj Sudetów - niem. Reichsgau Sudetenland, Sudetengau) ze stolicą w Libercu (niem. Reichenberg).
Okrojona terytorialnie Czechosłowacja została pół roku później, 15 marca 1939 r., zbrojnie zajęta, i tym razem praktycznie bez walki, przez wojska III Rzeszy. Inwazji dokonano już bez międzynarodowych „konsultacji”. Państwo czechosłowackie zostało formalnie zlikwidowane - z nieutraconych po Układzie Monachijskim terytoriów Czech i Moraw utworzono zależny od Berlina Protektorat Czech i Moraw (czes. Protektorát Čechy a Morava, niem. Protektorat Böhmen und Mähren; w pewnym stopniu twór podobny do ustanowionego na części okupowanej w późniejszym czasie Polski Generalnego Gubernatorstwa), natomiast we wschodniej części byłej Czechosłowacji powstało marionetkowe państwo słowackie, uległe i w pełni kontrolowane przez Niemcy.
W 1945 r., po upadku hitlerowskich Niemiec, państwo czechosłowackie zostało odtworzone zasadniczo w swoich przedwojennych granicach (Czechosłowacja utraciła tylko tzw. Ruś Zakarpacką, przyłączoną do Związku Radzieckiego, a ściślej do Ukraińskiej Republiki Socjalistycznej). Wszystkie terytoria przyłączone po „zdradzie monachijskiej”, przeszło sześć lat wcześniej, do Niemiec, pozostały przy Czechosłowacji, natomiast większość zamieszkującej te ziemie ludności niemieckiej przesiedlona została, często pod przymusem, zgodnie z tzw. dekretami prezydenta Czechosłowacji, Edvarda Beneša, z 1945 r., do alianckich stref okupacyjnych w Niemczech lub do Austrii. Przesiedlenia (w historiografii niemieckiej określane jako „wypędzenia”) dotknęły około 3 miliony niemieckojęzycznej ludności Czechosłowacji.
Bardzo istotną dla późniejszych rozważań w artykule jest informacja, że obszar wcielonych w październiku 1938 r. obszarów przedwojennej Czechosłowacji, określany jako Okręg Sudecki (Rejon Sudecki, niem. Sudetenland) nie jest terytorialnie tożsamy z geograficznym obszarem masywu górskiego Sudetów. Region Sudecki - Sudetenland - jest terminem geopolitycznym, stosowanym, jak wspomniano już wcześniej, do określenia tego fragmentu przedwojennej Czechosłowacji, w której ilościowo dominowała ludność niemieckojęzyczna. Granica tego terytorium nie pokrywała się z obszarem pasma górskiego Sudetów. Powierzchnia Sudetenlandu była znacznie większa, obejmowała również obszary innych przylegających do wcześniejszej granicy niemiecko-czechosłowackiej jednostek geograficznych - m.in. Piaskowcowych Gór Nadłabskich (popularnie określanych jako Czesko-Saska Szwajcaria), gór Rudaw (czes. Krušne Hory, niem. Erzgebirge) i Średniogórza Czeskiego. Łańcuch Sudetów jest terytorialnie mniejszy, chociaż stanowi wśród masywów górskich Europy Środkowo-Wschodniej jedną w najbardziej rozległych jednostek, ustępując pod względem obszaru tylko Alpom i Karpatom. Sudety rozciągają się generalnie od doliny Łaby na zachodzie (do doliny tej rzeki Sudety dochodzą już na terytorium Niemiec, w rejonie Drezna i Miśni) po dolinę górnej Odry na zachodzie (rejon Ostrawy na historycznej granicy morawsko-śląskiej). Rozciągłość równoleżnikowa (od zachodu na wschód) Sudetenlandu mierzyła 460 km, natomiast gór Sudetów w obrębie przedwojennej Czechosłowacji ok. 310 km.
Artykuł dotyczyć będzie Sudetów w ich geograficznych granicach. Przedstawione zostaną w nim materiały bezpośrednio związane z miejscowościami i obiektami znajdującymi się w czeskich i morawskich Sudetach - pomiędzy dolinami Łaby na zachodzie i Odry na wschodzie. Należy podkreślić, że w literaturze czeskiej termin „Sudety” pojawia się bardzo rzadko, jeżeli już, to w niskonakładowej literaturze naukowej. Do niedawna, właśnie z powodu narzucającego się skojarzenia z budzącym „złe konotacje” terminem geopolitycznym „Sudetenland”, nazwa „Sudety” praktycznie nie występowała w literaturze popularnonaukowej, krajoznawczej i hobbystycznej. Poszczególne grupy górskie, wchodzące w skład geograficznych Sudetów, były opisywane osobno (np. Góry Izerskie, Karkonosze, Góry Orlickie, Jesioniki), co powodowało, że nie powstawały opracowania syntetyczne, w których przedstawiano by różnego rodzaju zjawiska (także te interesujące filatelistów i historyków poczty) w szerszej, ogólnosudeckiej skali. Odmienną sytuację obserwowano natomiast w Niemczech, gdzie w opracowaniach dotyczących Sudetów, także tych geograficznych, nadal dominowało szersze, „geopolityczne” spojrzenie, powodujące, że często łączono ze sobą badane źródła pochodzące np. z zachodniej części Rudaw lub z okolic Pilzna (chociażby Karlovych Varów i Mariańskich Łaźni) z materiałami z położonego we wschodniej części Sudetów pasma Jesioników (np. Karlova Studanka, Jesenik-Lazne).
Układowi Monachijskiemu i będącemu jego konsekwencją przyłączeniu do Niemiec obszaru Sudetenlandu towarzyszyła olbrzymia machina propagandowa, prowadzona z inspiracji niemieckich władz państwowych i działających na terenie Czechosłowacji rozmaitych organizacji zrzeszających Niemców sudeckich (organizacji regionalnych, krajoznawczych, sportowych, turystycznych, hobbystycznych i innych). Do tych propagandowych działań dołączyła się również i poczta. W setkach miejscowości zajmowanych przez niemieckie oddziały wojskowe niemieckojęzyczni pracownicy tamtejszych dotychczasowych placówek pocztowych wyrzucali czechosłowackie rekwizyty (głównie stemple i kasowniki pocztowe) i wprowadzali nowe, już niemieckie „prowizoria” (na stemplach tych pojawiały się slogany typu: „Znowu w Niemczech”, „Jesteśmy wolni”, „Miejscowość X jest znowu wolna!” itp.). Forma tych prowizorycznych stempli i kasowników wskazuje wyraźnie, że musiały być one przygotowane już wcześniej, z przynajmniej kilkutygodniowym wyprzedzeniem. Są wykonane bardzo starannie (ryc. 2) i jednocześnie typologicznie bardzo do siebie zbliżone. Można więc przypuszczać, że ostentacyjne wyrzucanie przez pracowników poczty czechosłowackich atrybutów pocztowych i wprowadzanie nowych, już niemieckich, było ustaloną z góry, starannie zaplanowaną akcją, zapewne koordynowaną z Niemiec.
Ryc. 2. Kartka pocztowa wysłana w dniu 1 listopada 1938 r. z miejscowości Zábřeh koło Šumperka ze swastyką i napisem "Hohenstadt jest znowu niemiecki - październik 1938". Zbiory własne autora.
Poczta III Rzeszy oczywiście nie pozostawała w tyle. W dniu 2 grudnia wydane zostały dwa znaczki pocztowe (Michel nr 684-685) z okazji zorganizowanego 4 grudnia 1938 r., na przyłączonych do Niemiec terytoriach, głosowania zatwierdzającego aneksję. Z tej samej okazji urządzony został propagandowy lot sterowca Graf Zeppelin z centralnego niemieckiego portu sterowców we Frankfurcie nad Menem do Liberca. Sterowiec wystartował w dniu 1 grudnia i dotarł do Liberca w dniu następnym. Sterowiec przewoził przesyłki pocztowe, które kasowane były standardowym stemplem z lotniska we Frankfurcie nad Menem oraz dodatkowym stemplem ozdobnym, na którym obok sylwetki sterowca umieszczono napis „Sterowiec Graf Zeppelin kieruje się w uwolniony Kraj Sudecki”. W Libercu przesyłki stemplowane były mechanicznym kasownikiem pocztowym (wirnikiem) z napisem na nakładce: „W dniu 4 grudnia Twoje „tak” dla Führera” (ryc. 3).
Ryc. 3. Awers i rewers przesyłki z propagandowego lotu sterowca „Graf Zeppelin” z Frankfurtu nad Menem do Liberca w dniu 1 grudnia 1938 r. (zbiory własne autora).
Niedługo później poczta Niemiec zaczęła wprowadzać do obiegu również całostki ilustrowane motywami z Sudetenlandu, głównie krajobrazami i rycinami zabytków architektury (ryc. 4-7).
Ryc. 4. Niemiecka całostka z serii „Poznaj Niemcy!” z przedstawieniem Teplickich Skał (czeskie Góry Stołowe). Zbiory własne autora.
Ryc. 5. Niemiecka całostka z serii „Poznaj Niemcy!” z przedstawieniem uzdrowiska w Jeseniku (góry Jesioniki). Zbiory własne autora.
Ryc. 6. Niemiecka całostka z serii „Poznaj Niemcy!” z przedstawieniem uzdrowiska Lipová-Lázně (góry Jesioniki). Zbiory własne autora.
Ryc. 7. Niemiecka całostka z przedstawieniem Koziego Grzbietu (Kozí hřbet, niem. Ziegenrücken) w czeskich Karkonoszach. Kartka zawiera błędny napis „Śląskie Karkonosze” - Kozi Grzbiet nigdy nie wchodził w skład śląskich (dziś polskich) Karkonoszy. Zbiory własne autora.
Wśród niemieckich wydawnictw pocztowych związanych z przyłączonymi w październiku 1938 r. do III Rzeszy obszarami czeskich Sudetów, najmniej poznane i przedstawiane w literaturze filatelistycznej są jednak okolicznościowe stemple pocztowe, nawiązujące swoją formą graficzną do bliźniaczych kasowników pocztowych, stosowanych w niektórych niemieckich urzędach pocztowych od około połowy lat 20. XX w. Opracowanie dotyczyć będzie właśnie tej grupy wydawnictw pocztowych. Swoją formą nawiązuje do opublikowanego w 2004 r. artykułu Karola Bykowskiego i Krzysztofa Jaworskiego, dotyczącego niemieckich kasowników okolicznościowych śląskiej części Sudetów i Przedgórza Sudeckiego, stosowanych na tym terenie przez pocztę niemiecką przed 1945 r. Wydaje się bowiem, że niemieckie propagandowe ozdobne kasowniki okolicznościowe z południowej, wcześniej czeskiej, strony Sudetów, dopełniają obrazu działalności poczty niemieckiej w tej części Europy Środkowej.
2. Cel i przedmiot badań
W pracy przedstawione zostaną stosowane w latach 1939-1945 niemieckie kasowniki okolicznościowe, stosowane w podlegających poczcie niemieckiej placówkach pocztowych zlokalizowanych na obszarach należących wcześniej do Czechosłowacji, włączonych w październiku do III Rzeszy i znajdujących się w obrębie jednostki górskiej Sudetów. Analizie poddane będą wyłącznie kasowniki odbijane ręcznie, pominięte zostaną natomiast nieliczne kasowniki mechaniczne, sporadycznie stosowane również na terenie Sudetenlandu (ryc. 8). Przedstawiane kasowniki mają standardową formę - okrąg o średnicy 35-36 mm.
Prezentowane w tym opracowaniu kasowniki mają od strony ich treści jedną unifikującą cechę - reklamują one ośrodki, w których były stosowane. Mają więc walor poznawczy, krajoznawczy. W treści stempli podkreśla się walory krajobrazowe okolic miejscowości, w których stosowano kasowniki, ich tradycje przemysłowe, bogactwa mineralne (głównie wody lecznicze), potencjał sportowy i turystyczny (zwłaszcza możliwość uprawiania sportów zimowych, obecność w pobliżu wież widokowych), najważniejsze zabytki i inne atrakcje. Dla filatelistów, ale też dla krajoznawców, są to atrakcyjne walory pocztowe, mogące wzbogacić ich eksponaty filatelistyczne. Wspomniana we wstępnej części niniejszej pracy, wydawana równolegle przez pocztę Niemiec, seria kart pocztowych (całostek) „Poznaj Niemcy!” miała to zainteresowanie filatelistów (ale i nie tylko ich) wchłoniętymi obszarami czeskich Sudetów podtrzymywać - w ich świadomości: scalać w jeden spójny organizm niemieckiej Rzeszy. Tu można zasygnalizować, że dokładnie takie same mechanizmy zastosowała poczta niemiecka po zajęciu Austrii (12 marca 1938 r.) oraz po włączeniu po 1 września 1939 r. bezpośrednio do Rzeszy niektórych obszarów Polski (przygotowano np. niemieckie całostki z serii „Poznaj Niemcy!” z widokami m.in. Grudziądza, Bielska-Białej i Katowic oraz stemple okolicznościowe według takiego samego wzoru jak w przypadku Austrii i Czech, m.in. ze Zwardonia i Żywca).
Praca nie obejmuje stempli mających charakter wyłącznie propagandy wojskowej i politycznej, takich jak m.in. niektóre kasowniki stosowane w pierwszych dniach i tygodniach funkcjonowania niemieckiej poczty na zajętych obszarach (chociażby w dniu „wyborów” 4 grudnia 1938 r.). Stemple te, mające ściśle określone „funkcje społeczne”, przygotowywano zwykle jednorazowo, czyli nie miały zmiennego datownika, którym cechowały się ujęte w niniejszym opracowaniu kasowniki.
Ryc. 8. Przesyłka pocztowa (widokówka) skasowana stemplem mechanicznym, wysłana 3 września 1943 r. z Trutnova z napisem „Trutnov - brama wjazdowa w sudecko-niemieckie Karkonosze”.
Zbiory własne autora.
3. Stan badań
Przedstawiana w opracowaniu problematyka nie była dotąd podejmowana w polskiej literaturze filatelistycznej i historycznej. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać w relatywnie niewielkim zainteresowaniu polskich publicystów filatelistycznych organizacją i działalnością służb pocztowych na zajętych przez Niemcy terenach przedwojennej Czechosłowacji. Tylko sporadycznie dotykano tej problematyki, prowadząc studia nad innym, bardziej interesującym polskiego badacza i czytelnika tematem. W literaturze polskiej z oczywistych bowiem względów sporo uwagi poświęcano działalności poczty na włączonym w granice Rzeczpospolitej Polskiej 2 października 1938 r. Zaolziu, czyli w południowej części zamieszkałego w większości przez ludność polską Śląska Cieszyńskiego. Polscy autorzy w tekstach dotyczących organizowania sieci polskich placówek pocztowych na Zaolziu niekiedy odwoływali się do „niemieckich” analogii z obszaru Sudetenlandu (chociażby w kwestiach dotyczących stosowanych w ostatnich miesiącach 1938 r. prowizoriów pocztowych), jednak późniejszych etapów działalności poczty niemieckiej na przyłączonych do III Rzeszy obszarach już nie przedstawiali.
Wydawać by się mogło, że temat opracowania znajduje się w kręgu zainteresowań badaczy czeskich i morawskich. Okazuje się jednak, żei u naszych południowych sąsiadów problematyka ta jest rzadko podejmowana, a jeżeli już, to z reguły w opracowaniach dotyczących dziejów poczty w niewielkich regionach, nieraz tylko w poszczególnych miejscowościach. Brakuje zaś opracowań syntetycznych, katalogowych, obejmujących swoim zasięgiem cały region sudecki. Przykładem może być niskonakładowe opracowanie dziejów poczty w leżącym u stóp Karkonoszy miasteczku Vrchlabí, autorstwa Jana Berra, w którym przedstawiono dwa niemieckie kasowniki okolicznościowe, stosowane w latach II wojny światowej w tej miejscowości. Uderzający jest fakt, że poza reprodukcjami kasowników, w opracowaniu tym brakuje jakiejkolwiek informacji o organizacji i działalności poczty w Vrchlabí w latach II wojny światowej. W jego części narracyjnej przedstawione są dzieje poczty w mieście do 1937 r. i późniejsze, po roku 1945. Być może mamy tu do czynienia z autocenzurą twórców książki, którzy nie chcieli podejmować tematów tzw. trudnych. Na takie podejście czeskich autorów do tego zagadnienia wskazywać też może treść innego niskonakładowego opracowania „Náchod ve filatelii a v numismatyce”, autorstwa Oldřicha Šafářa z 1988 r., w którym nie odnotowano ani jednego waloru pocztowego z lat 1938-1945. Możliwe jednak, że wśród opublikowanych w ostatnich latach prac czeskich filatelistów i historyków, zajmujących się dziejami poczty w Czechach i na Morawach, znajdują się jednak teksty obejmujące interesującą nas problematykę. Jak dotąd jednak nie miałem okazji z takimi opracowaniami, o ile one rzeczywiście istnieją, się zapoznać.
Poszukując literatury dotyczącej niemieckich kasowników okolicznościowych stosowanych na czechosłowackich terenach wcielonych po Układzie Monachijskim do III Rzeszy, najwięcej oczekuje się od tych opracowań, których autorami są badacze niemieccy. Niemieckojęzyczna literatura traktująca o niemieckich walorach i atrybutach pocztowych jest przecież ogromna, także i ta dotycząca stempli pocztowych. Okazuje się jednak, że i w niniejszym opracowaniu mogę powtórzyć akapit, który wraz z Karolem Bykowskim zamieściłem w naszym powstałym przed przeszło dekadą artykule dotyczącym kasowników okolicznościowych ze śląskiej części Sudetów: „Niemiecka literatura dotycząca stempli okolicznościowych z terenu Śląska, w tym również z regionu sudeckiego, nie jest nam znana. W zbiorach bibliotecznych wrocławskiego Muzeum Poczty i Telekomunikacji nie ma żadnych niemieckich opracowań na ten temat. Jedyną niemieckojęzyczną publikacją, do której udało nam się dotrzeć, jest katalog handlowy niemieckiej firmy filatelistycznej Phila Historica GMBH. (...) Być może istnieje rzeczywiście jakieś kompletne niemieckie zestawienie przedstawianych tu kasowników, lecz nie jest ono zupełnie znane polskim filatelistom. Prezentowana tutaj praca jest próbą wypełnienia tej luki”.
Można w tym miejscu postawić pytanie, czy przywołany w powyższym akapicie autocytat jest nadal aktualny? Przyznaję, że nie śledzę skrupulatnie powstającej w ostatnich latach, drukowanej niemieckojęzycznej literatury filatelistycznej. Jednak moje przypuszczenie, że niemieckie stemple okolicznościowe z terenu okupowanych w latach 1938-1945 czeskich i morawskich Sudetów nie zostały dotąd szczegółowo skatalogowane, zdają się potwierdzać tzw. „poszukiwania internetowe”. Jednym z najrzetelniej prowadzonych niemieckich portali filatelistycznych, specjalizujących się w badaniach nad kasownikami i stemplami pocztowymi, jest portal „http://www.stampsx.com/index.php”. Można w nim znaleźć informacje o niemal wszystkich stemplach pocztowych stosowanych w niemieckich placówkach pocztowych w XIX i XX w. Olbrzymie luki pojawiają się natomiast w treści dotyczącej kasowników okolicznościowych. Dostrzec to można nie tylko prowadząc badania nad kasownikami z terenu Sudetów czeskich, ale też stosowanych na obszarach pozostających przed II wojną światową w granicach Niemiec (np. na Dolnym Śląsku). Jeżeli mimo wszystko na stronach tego portalu zaprezentowany zostanie jakiś kasownik okolicznościowy, to nie ma on żadnego katalogowego odnośnika. Co więcej - rubryka zatytułowana „czas stosowania” (Verwendungszeit) jest w porównaniu do np. stanu naszej wiedzy na temat sudeckich stempli mocno zawężona! Bardzo często używany jest termin „grob geschätzt!”, czyli „szacunkowy czas stosowania”. Może to wskazywać albo na brak literatury katalogowej na temat interesujących nas stempli, albo na nieznajomość takiej literatury autora portalu.
O tym, jak niepełna jest dotychczasowa wiedza na temat sudeckich stempli okolicznościowych przekonuje przykład jednego z kasowników stosowanych w Novym Borze (niem. Haida), zaprezentowanego w opracowaniu pod numerem katalogowym 2b. Autor portalu reprodukuje odbitkę tego kasownika, z datą 29. 2. 1944 r., określając stempel jako fałszywy. Uznaje on, że jest to fałszerstwo stosowanego w Novym Borze kasownika z czcionką „gotycką” (zob. katalog 2a). Autor portalu ostrzega przed tym fałszerstwem, jednocześnie informując, kto wystawił przesyłkę z odbitką tego stempla na internetowym portalu aukcyjnym e-Bay, wraz z podaniem nazwiska i nicka (internetowego pseudonimu) wystawcy aukcji. Tymczasem od blisko 20 lat w moich zbiorach znajduje się, kupiona dosłownie za grosze, przesyłka z takim samym kasownikiem, wysłana z Novego Boru jeszcze później, albowiem 3 kwietnia 1945 r., a zatem w ostatnim miesiącu wojny. Wszystkie szczegóły kasownika są dokładnie takie same jak na inkryminowanym na stronie „stampsX.com” walorze (ryc. 19). Nie ma żadnych przesłanek, aby widzieć w tym walorze pocztowym egzemplarz fałszywy. Można więc przypuszczać, że kasownik ten został wprowadzony do stosowania po zużyciu się poprzedniego „gotyckiego” wariantu i po prostu wcześniej nie pojawił się w niemieckiej literaturze filatelistycznej. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku kasowników z Frydlantu (starszy z czcionką, gotycką młodszy z, normalną, (kat. nr 5a i 5b).
Ryc. 9. Przesyłka listowa wysłana w dniu 3 kwietnia 1945 r. z Novego Boru do Jeleniej Góry, skasowana kasownikiem okolicznościowym (kat. nr 2b). Zbiory własne autora.
Ramowe zestawienie znanych niemieckich kasowników okolicznościowych
z rejonu czeskich i morawskich Sudetów, stosowanych w latach 1939-1945.
GÓRY ŁUŻYCKIE - LUŽICKÉ HORY - ZITTAUER GEBIRGE
Mikulášovice, okr. Ústí nad Labem, niem. Nixdorf, Kr. Aussig - 1 stempel
Nový Bor, okr. Česká Lípa - niem. Haida, Kr. Böhmisch Leipe - 2 stemple
Varnsdorf, okr. Děčín - niem. Warnsdorf, Kr. Tetschen-Bodenbach - 1 stempel
Rumburk, okr. Děčín - niem. Rumburg, Kr. Tetschen-Bodenbach - 1 stempel
GÓRY IZERSKIE - JIZERSKÉ HORY – ISERGEBIRGE
Frýdlant, okr. Liberec - niem. Friedland, Kr. Reichenberg - 2 stemple
Nové Město pod Smrkem, okr. Liberec - niem. Neustadt (Tafelfichte), Kr. Reichenberg - 1 stempel
Dolní Maxov, okr. Jablonec nad Nisou - niem, Untermaxdorf, Kr. Gablonz - 1 stempel
Jablonec nad Nisou, okr. Jablonec nad Nisou - niem. Gablonz (Neisse), Kr. Gablonz - 2 stemple
KARKONOSZE - KRKONOŠE - RIESENGEBIRGE
Vrchlabí, okr. Trutnov - niem. Hohenelbe, Kr. Trutnov - 2 stemple
Špindlerův Mlýn, okr. Trutnov - niem. Spindelmühle, Kr. Trautenau - 3 stemple
Janské Lázně, okr. Trutnov - niem. Johannisbad, Kr. Trautenau - 1 stempel
Pec pod Sněžkou, okr. Trutnov - niem. Petzer, Kr. Trautenau - 2 stemple
Hostinné, okr. Trutnov - niem. Arnau, Kr. Trautenau - 1 stempel
MIĘDZYGÓRZE SUDECKIE - m.in. rejon Trutnova (Trutnov a okoli, Trautenau und Umgebung) i Teplicko-Adrszpachskie Skały (Teplicko-Adršpaské Skalý - Wekelsdorfer und Adersbacher Felsen)
Poříčí (obecnie dzielnica Trutnova), okr. Trutnov - niem. Parschnitz, Kr. Trautenau - 1 stempel
Teplice nad Metují, okr. Nachod - niem. Wekelsdorf, Kr. Nachod - 1 stempel
GÓRY ORLICKIE - ORLICKÉ HORY – ADLERGEBIRGE
Mladkov, okr. Ústí nad Orlicí - Wichstadtl, Kr. Wildenschwert - 1 stempel
JESIONIKI - JESENIKÝ – GESENKEN
Jeseník-Lázně, okr. Jeseník - niem. Freiwaldau-Gräfenberg, Kr. Freiwaldau - 1 stempel
Dolní Lipová (obecnie Lipová-Lázně), okr. Jeseník - niem. Nieder-Lindewiese, Kr. Freiwaldau - 1 stempel
Karlova Studánka, okr. Bruntál - niem. Karlsbrunn über Würbenthal, Kr. Freudenthal - 1 stempel
Velké Losiny, okr. Šumperk - niem. Bad Gross Ullersdorf, Kr. Mährisch Schönberg - 1 stempel
Libina, okr. Šumperk - Deutsch Liebau, Kr. Mährisch Schönberg - 1 stempel
GÓRY ODRZAŃSKIE - ODERSKÉ VRCHY – ODERBERGE
Opava, okr. Opava - niem. Troppau, Kr. Troppau - 1 stempel
Ryc. 10. Przesyłka urzędowa z Rumburka w Górach Łużyckich z dnia 1 września 1943 r., skasowana stemplem okolicznościowym (kat. nr 3). Zbiory własne autora.
Ryc. 11. Przesyłka pocztowa (widokówka) z Noveho Mesta pod Smrkem w Górach Izerskich (kat. nr 6), wysłana w dniu 26 maja 1942 r. Zbiory własne autora.
II. Analiza materiałów
Najważniejszym zadaniem każdego opracowania historycznego jest przeprowadzenie poprawnej metodycznie analizy dostępnego do badań materiału źródłowego. Dopiero po dokonaniu takich prac badawczych można sformułować wiarygodne i prawidłowe wnioski. I w tym miejscu muszę się przyznać, że ilość dostępnego do moich badań materiału była daleko niezadowalająca. Statystyka jest okrutna. Podczas przygotowywania niniejszej pracy przez moje ręce przeszło około 120 przesyłek pocztowych skasowanych kasownikami okolicznościowymi. Jest to liczba zdecydowanie za mała, aby podejmować np. próbę precyzyjnego ustalenia czasu stosowania poszczególnych wzorów kasowników. W katalogu niniejszej pracy wydzielono 28 typów i wariantów stempli, czyli na jeden typ (wariant) przypadały zaledwie 4 znane z autopsji egzemplarze. W kilku przypadkach znana jest tylko jedna lub dwie odbitki. Wydaje się zatem, że na dogłębną analizę i utworzenie pełnego katalogu interesujących nas kasowników będzie trzeba jeszcze trochę poczekać.
Z pewnością na taki stan rzeczy, czyli na relatywnie niewielką ilość dostępnego do badań materiału, wpłynęło kilka czynników. Lata 1939-1945 to lata II wojny światowej ze wszystkimi ich konsekwencjami, także tymi dotyczącymi chociażby frekwencji turystycznej w górskich kurortach i na górskich szlakach narciarskich i pieszych. Liczba wysyłanych z sudeckich poczt przesyłek musiała być więc niższa niż przed II wojną światową. Dla porównania mogę tu napisać, że przygotowując wraz z Karolem Bykowskim artykuł o kasownikach okolicznościowych ze śląskiej części Sudetów, mogliśmy obejrzeć blisko 500 widokówek i listów. Zdecydowana większość z nich wysyłana była w latach poprzedzających wybuch II wojny światowej (najstarsze wysłane były już w 1922 r. - znany kasownik z Dusznik Zdroju). Mimo mocno wydłużonego czasu stosowania kasowników okolicznościowych po śląskiej stronie Sudetów (przeszło 20 lat - od 1922 do 1945 r.) wobec zaledwie sześciu lat po stronie czeskiej (1939-1945) i pomimo faktu, że w śląskiej części gór stosowano 84 typy stempli (po czeskiej 28), to i tak liczba znanych egzemplarzy jednego wzoru była zdecydowanie wyższa w przypadku śląskiej strony gór, przez co wysunięte wnioski były bardziej wiarygodne.
Brak dostępnych materiałów można też tłumaczyć tym, że na polskim rynku kolekcjonerskim widokówki z czeskiej strony Sudetów nie są przedmiotem większego zainteresowania. Na aukcjach internetowych pojawia się ich stosunkowo niewiele, mało który wystawca przedstawia też skan strony adresowej - tej, na której ewentualnie znajdowałaby się odbitka stempla okolicznościowego. Wyjściem jest czasochłonne przeglądanie obcych stron aukcyjnych - czeskich i niemieckich, jednak i tam często brakuje reprodukcji stron adresowych widokówek.
Pomimo zasygnalizowanych bolączek, kilka obserwacji może być bardzo ciekawych. Przedstawione zostaną one w kilku punktach:
1. Kasowniki okolicznościowe propagujące walory turystyczne i krajoznawcze włączonych do III Rzeszy obszarów sudeckich były przygotowane stosunkowo wcześnie. Pojawiły się one już na pewno w 1939 r. - Mladkov (kat. nr 20 - 26. 06. 1939 r.), Nový Bor (kat. nr 2a - 1. 08. 1939 r.) oraz Hostinné (kat. nr 17 - 29. 11. 1939 r.). Możliwe, że przynajmniej niektóre spośród kasowników z potwierdzonym na 1940 r. okresem stosowania również zostaną w przyszłości „przedatowane wstecz”.
2. Kasowniki użytkowane były często bardzo długo. Mimo że w każdym urzędzie pocztowym musiały znajdować się też zwykłe kasowniki obrączkowe, to nawet w ostatnich miesiącach i tygodniach II wojny światowej kasowano niekiedy korespondencję ozdobnymi stemplami - Nový Bor (kat. nr 2b - 3. 04. 1945 r.), Jesenik-Lázně (kat. nr 22 - 24. 04. 1945 r.).
3. Do niedawna w publikacjach filatelistycznych dominował pogląd, że ozdobne kasowniki okolicznościowe stosowane były w przeszłości do kasowania niemal wyłącznie korespondencji prywatnej, często nawet jako tzw. przesyłki grzecznościowe (tj. nie przekazane do obiegu pocztowego, tylko po skasowaniu znaczka na kopercie lub kartce zabrane przez klienta poczty „na pamiątkę”). Tymczasem dość często spotyka się ozdobne kasowniki okolicznościowe na przesyłkach urzędowych oraz korespondencji pomiędzy firmami i zakładami przemysłowymi (ryc. 10, 12, 13).
Niniejszy tekst nigdy by nie powstał, gdyby nie olbrzymia pomoc udzielona mi przez moich kolegów - Karola Bykowskiego z Wrocławia i Witolda Miziołka ze Świebodzic, dzięki którym dotarłem do wielu przedstawianych w pracy dokumentów pocztowych. Pragnę w tym miejscu wyrazić Im moją ogromną wdzięczność.
Ryc. 12. Listowa przesyłka urzędowa (korespondencja bankowa) wysłana w dniu 31 maja 1943 r.
z Vrchlabí w Karkonoszach (kat. nr 9). Zbiory własne autora.
III. Część katalogowa
Poniżej zaprezentowany zostanie katalog znanych autorowi niniejszego opracowania ręcznych stempli (kasowników) okolicznościowych, stosowanych przez pocztę niemiecką na obszarze wchłoniętej przez Niemcy w październiku 1938 r. dotychczas czechosłowackiej części Sudetów. Kasowniki uszeregowano według regionów geograficznych, poczynając od regionu leżącego najbardziej na zachód (Góry Łużyckie), kończąc zaś na położonych na wschodnim skraju czeskich Sudetów Górach Odrzańskich.
Wszystkie przedstawione w katalogu kasowniki mają formę okręgu o średnicy 35-36 mm, z wpisanym weń tekstem i ewentualnie rysunkiem. W górnej części kasownika zawsze umieszczona jest nazwa urzędu pocztowego, w tym wypadku niemiecka nazwa miejscowości (z niemieckiej, czyli dolnośląskiej, części Sudetów znane są przykłady stosowania kasowników pocztowych o analogicznej formie w pośrednictwach pocztowych zlokalizowanych w atrakcyjnych obiektach turystycznych i krajoznawczych, np. w dzisiejszym schronisku „Odrodzenie” w Karkonoszach, na zamku Książ i na najwyższym szczycie Ziemi Kłodzkiej - Śnieżniku; w tych przypadkach na stemplach nie umieszczano nazwy miejscowości, tylko obiektu turystycznego). W katalogu wytłuszczonym drukiem podano niemiecką treść stempla, zachowując wielkość czcionek: wielkimi literami zapisano tekst, który na stemplach zapisany jest również wielkimi literami, podobnie małe litery w opisie to małe litery na oryginalnym odcisku stempla. Nie zaznaczano różnic rodzajów użytych w datowniku krojów i rodzajów czcionek (łacińskie = „normalne” oraz gotyckie), poza tymi wypadkami, kiedy znane są dwa różne warianty tego samego stempla, stosowane w tym samym urzędzie pocztowym (z taką sytuacją spotykamy się w przypadku kasowników okolicznościowych z Novego Boru i Frydlantu, katalog - poz. 2a, 2b, 5a, 5b). Ukośna kreska (/) oznacza koniec wiersza lub początek napisu w innej części datownika. W niektórych wypadkach pominięto drobne nieliterowe znaki graficzne w postaci gwiazdek, kropek, kwadratów i rombów. W następnym wierszu zamieszczono tłumaczenie treści stempla (aby oddać sens niemieckiego tekstu, tłumaczenie niekiedy nie jest dosłowne). W kolejnym wersie opisano rysunek znajdujący się na kasowniku lub odnotowano jego brak. Następnie podano znane z dotychczasowych badań ramy chronologiczne stosowania poszczególnych stempli. Z reguły odnotowano najwcześniejszy dzień stosowania kasownika oraz datę najmłodszą. W kilku przypadkach, gdy analizowany kasownik znany jest autorowi tylko z jednej odbitki, chociaż zastosowany na stemplu krój czcionki w dacie wskazuje, że był to stempel ze zmiennym datownikiem, podawano tylko jedną datę - tę odczytaną z odbitki stempla. Trzeba w tym miejscu wyraźnie zaznaczyć, że zasygnalizowane w niniejszym opracowaniu ramy chronologiczne mają charakter tymczasowy i z pewnością w przyszłości - wraz z postępem badań - ulegną zmianie. Obecnie służyć mogą jednak jako pewien punkt odniesienia, pozwalający przynajmniej zorientować się, w jakim czasie były używane. Pod opisem stempla znajdują się ich reprodukcje - skany z oryginalnych przesyłek pocztowych. Jakość ich nie zawsze jest zadowalająca, w wielu przypadkach nie udało się bowiem znaleźć dobrze zachowanego oryginału. W większości przypadków treść i rysunek stempla nakłada się na znaczek pocztowy, co powoduje, że forma rysunku staje się mało czytelna. Można wyrazić jednak nadzieję, że wraz z postępem badań pojawi się coraz więcej znanych przesyłek pocztowych urzędowych i tzw. feldpostów (zwolnione od pobieranej w znaczkach opłaty korespondencji wojskowej, która przysługiwała również przebywającym w sudeckich uzdrowiskach leczącym wojenne rany niemieckim żołnierzom), na których znajdować się będzie tylko odcisk kasownika (oraz ewentualnie inne stemple wojskowe i pocztowe; ryc. 12). W niniejszym katalogu przedstawiono jedynie 7 odcisków takich „niezakłóconych” znaczkiem pocztowym stempli.
Ryc. 13. Przesyłka urzędowa zwolniona od opłaty pocztowej z Mladkova (czeskie Góry Orlickie) z 20 marca 1940 r., skasowana stemplem okolicznościowym (poz. kat. 20). Zbiory własne autora.
KATALOG
1. NIXDORF (SUDETENL 1) a. Tanzplan Sommeraufenthalt Wintersport Textil-Metallwaren-Messerindustrie
Mikulášovice pod szczytem Tanečnice, miejsce pobytu letniego, sporty zimowe, przemysł tekstylny, metalowy, produkcja noży
Rysunek: wieża widokowa na szczycie góry Tanečnice
Czas stosowania: 07. 5. 41
2a. HAIDA (SUDETENL) / Böhmisches / Wertglas
Nový Bor, czeskie szkło szlachetne (czcionka gotycka)
Rysunek: kryształowy kielich
Czas stosowania: 1. 8. 39 - 11. 12. 41
[źródło: http://www.stampsx.com/ratgeber/stempel ... ?id=206585]
2b. HAIDA (SUDETENL) / Böhmisches / Wertglas
Nový Bor, czeskie szkło szlachetne (czcionka normalna - kursywa)
Rysunek: kryształowy kielich
Czas stosowania: 29. 2. 44 - 03. 4. 45
3. RUMBURG 1 / Textil- Industrie / . Bedeutende Verkehrsstadt im nördlichen Sudetenland
Rumburk, przemysł tekstylny; znaczące centrum komunikacyjne w północnych Sudetach
Rysunek: kolumna morowa na Placu Łużyckim w Rumburku, zabudowa placu i okoliczne góry
Okres stosowania: 01. 9. 43
4. WARNSDORF 1 / b / INDUSTRIESTADT von WELTRUF
Varnsdorf, miasto przemysłowe światowej sławy
Rysunek: budynki miejskie, dymiące kominy fabryczne, góra Hradek (Burgberg) z ze schroniskiem i wieżą widokową
Okres stosowania: 27. 8. 43
5 a. FRIEDLAND (ISERGEB) / Wallensteinschloss
Frýdlant, zamek Wallensteina (krój czcionki „gotycki”)
Rysunek: sylwetka zamku we Frydlancie
Okres stosowania: 14.8.41 - 31. 3. 42
5 b. FRIEDLAND (ISERGEB) / Wallensteinschloss
Frýdlant, zamek Wallensteina (krój czcionki „normalny”)
Rysunek: sylwetka zamku we Frydlancie
Okres stosowania: 30. 11. 42 - 12. 1. 44
6. NEUSTADT (TAFELFICHTE) / . Sommerfrische im Isergebirge
Nové Město pod Smrkem, letnisko w Górach Izerskich
Rysunek: budynek schroniska i wieża widokowa wśród świerków
Okres stosowania: 26. 5. 42
7. UNTERMAXDORF (ISERGEB) Isergebirgsglas Wertglas von Tradition und Ruf
Dolní Maxov, izerskie szkło, szlachetne szkło z tradycjami i renomą
Rysunek: krajobraz górski
Okres stosowania: 19. 4. 41
8 a. GABLONZ (NEISSE) / a / Weltbekannt durch Glas u. Schmuck
Jablonec nad Nisou, znany w świecie poprzez szkło i biżuterię (wyróżnik „a”)
Rysunek: Ratusz w Jabloncu na tle gór
Okres stosowania: 27. 7. 41 - 7. 10. 41
Brak ilustracji
8 b. GABLONZ (NEISSE) / b / Weltbekannt durch Glas u. Schmuck
Jablonec nad Nisou, znany w świecie poprzez szkło i biżuterię (wyróżnik „b”)
Rysunek: Ratusz w Jabloncu na tle gór
Okres stosowania: 13. 2. 41 - 22. 9. 42
9. HOHENELBE/ (RIESENGEB) / Wintersport / Taschentuch = / Industrie
Vrchlabí, sporty zimowe, produkcja ręczników i chusteczek
Rysunek: dwa świerki
Okres stosowania: 29. 11. 40 - 12. 8. 43
10. HOHENELBE (RIESENGEB) / Werbeschau / der / K.dF. – Sammlergruppe
Vrchlabí, 20. 4. 1941. Spotkanie grupy KdF. (Kraft durch Freude - Siła przez Radość)
Rysunek: swastyka w wieńcu, szarfa z datą
Okres stosowania: 20. 4. 1941
11. SPINDELMÜHLE / (RIESENGEB) / Sudetendeutsches / Riesengebirge / 700-1400 m / Heilklimatischer Kurort
Špindlerův Mlýn, niemiecko - sudeckie Karkonosze 700-1400 m, uzdrowisko klimatyczne
Rysunek: trzy świerki
Okres stosowania: 08. 8. 41 - 11. 8. 44
12. SPINDELMÜHLE (RIESENGEB) / Winter / Sportplatz / Ski-Rodel-Eis-Winterkuren
Špindlerův Mlýn, miejsce sportów zimowych. Narty - sanki - łyżwy - terapie zimowe
Rysunek: skoczek narciarski w locie
Okres stosowania: 06. 4. 43 - 06. 2. 44
13. SPINDELMÜHLE (RIESENGEB) / 23. - 26. 1. 1941 / . Deutsche Kriegs-Skimeisterschaften
Špindlerův Mlýn, 23-26. 01. 1941, Wojskowe mistrzostwa Niemiec w narciarstwie
Rysunek: skoczek narciarski w locie na tle szczytów górskich
Okres stosowania: 24. 12. 40 - 07. 6. 41
14. JOHANNISBAD (RIESENGEB) / Wintersportplatz / Thermalbad / . Nerven Rheuma Lähmungen
Janské Lázně
Rysunek: Duch gór lejący z dzbana wodę leczniczą
Okres stosowania: 19. 6. 40 - 16. 10. 43
15. PETZER (RIESENGEB) / Wintersportplatz / Klimatischer Luftkurort
Pec pod Sněžkou, Miejsce sportów zimowych, klimatyczne uzdrowisko
Rysunek: Szczyt Śnieżki i Obři důl
Okres stosowania: 11. 1. 40 - 24. 2. 40
16. PETZER (RIESENGEB) / Wintersportplatz Luftkurort
Pec pod Sněžkou, miejsce sportów zimowych, uzdrowisko klimatyczne
Rysunek: Obři důl i Śnieżka
Okres stosowania: 05. 2. 41 - 30. 6. 43
-
17. ARNAU (RIESENGEB) / Papier - / Erzeugung u. Verarbeitung
Hostinné, produkcja papieru i jego obróbka
Rysunek: Wieża ratusza w Hostinnem
Okres stosowania: 29. 11. 39 - 11. 5. 42
18. PARSCHNITZ (b. TRAUTENAU) / im Riesengebirge / Flachs-Leinenindustrie
Poříčí, przetwórstwo lnu i siemienia lnianego
Rysunek: kołowrotek tkacki i kwiatek lnu
Okres stosowania: 30. 7. 41
19. WEKELSDORF / Felsen Sommerfrische
Teplice nad Metují, skaliste letnisko
Rysunek: fragment Teplickiego Skalnego Miasta
Okres stosowania: 28. 9. 40 - 21. 8. 42
20. WICHSTADTL (ADLERGEB) Radium Quelle / Wald Bad/
Sommerfrische Winterplatz.
Mladkov, źródło radoczynne, lasy, kąpiele, letnisko, zimowisko
Rysunek: słońce za górami, świerk
Okres stosowania: 26. 6. 39 - 20. 3. 40
21. NIEDER-LINDEWIESE (OSTSUDETENL) / die / natürliche / Stoffwechselkuren / Ganzjahrlich/ Schrothkurort
Dolní Lipova, naturalne kuracje metaboliczne, całoroczne uzdrowisko
dr. Schrotha
Rysunek: brak
Okres stosowania: 26. 10. 40 - 14. 5. 42
22. FREIWALDAU-GRÄFENBERG 1/ (OSTSUDETENL) / Prießnitz Kurort / * /. Heilklimatische Kuren .
Jeseník-Lazně, Uzdrowisko [Vincentego] Priessnitza. Zabiegi klimatyczne
Rysunek: brak
Okres stosowania: 30. 12. 42 - 24. 4. 45
23. KARLSBRUNN über WÜRBENTHAL (OSTSUDETENL) / Adolf Hitler Turm / Altvater 1492 m / Kohlensäure- und / Moorbad
Karlova Studánka, wieża Adolfa Hitlera, Pradziad 1492 m, lecznicze wody węglanowe i kąpiele błotne
Rysunek: wieża widokowa na szczycie Pradziada
Okres stosowania: 08. 7. 40 - 20. 9. 44
24. BAD GROSS ULLERSDORF (ALTVATER) / Thermalbad
Velké Losiny, uzdrowisko termalne
Rysunek: fale wodne i fontanna
Okres stosowania: 7. 6. 40 - 21. 1. 41 (?)
25. DEUTSCH LIEBAU / Textilwaren/ *
Libina, tekstylia
Rysunek: brak
Okres stosowania: 20. 8. 4?
26. TROPPAU 4 / Osttor der Sudeten
Opava, wschodnia brama Sudetów
Rysunek: ratusz i kamienice rynkowe
Okres stosowania: 14. 9. 44
