DziamdziakWysłany: Wto Lut 26, 2008 11:00 pm Pĕnovcový pramen w dolinie Rokytki (Grzbiet Jesztedu) Niedaleko pięknej i bogatej w zabytki budownictwa ludowego i inne atrakcje wsi Kryštofovo údolí znajduje się źródełko, które kiedyś było znaną atrakcją, zaznaczaną na mapach, opisywaną w przewodnikach i chętnie odwiedzaną. Niestety – ludzka pazerność spowodowała, że dziś jest już tylko tej atrakcji resztką. Jednak dla miłośników sudeckiej przyrody – to i tak spora gratka.
Trawertyn (czes. travertin) to nazwa zwięzłej skały wapiennej, osadzającej się z wód słodkich, powierzchniowych, zawierających rozpuszczony wodorowęglan wapnia. Określenia pĕnovec Czesi i Slowacy zwyczajowo używają dla współcześnie tworzącego się, miękkiego trawertynu (odpowiada temu rzadko używane polskie określenie źródleniec). Pĕnovec bywa też – ze względu na porowatą strukturę – zwany w Czechach tufem (ale to dość mylące, bo nie ma on nic wspólnego z wulkanizmem!). W dwudziestoleciu międzywojennym trawertyn, importowany z Włoch, był bardzo modnym materiałem na okładziny budowlane (np. bank na rogu wrocławskiego Rynku i pl. Solnego).
Pĕnovec składa się głównie z aragonitu i kalcytu (dwóch odmian krystalicznych węglanu wapnia), często domieszką są związki żelaza (hematyt). Wytrąca się z wody z powodu jej zubożenia w dwutlenek węgla. Zachodzi wówczas reakcja
Ca(HCO3)2 = CaCO3 + H2O + CO2
i węglan wapnia – gorzej rozpuszczalny od wodorowęglanu – wytrąca się jako osad. Przyczyną powstawania trawertynu przy źródłach jest wydzielanie CO2 z wypływającej na powierzchnię wody pod wpływem obniżenia się ciśnienia lub podniesienia temperatury, a także na skutek pobierania dwutlenku z wody przez asymilujące rośliny. Jest to jeden z powodów, dla których krystalizacja zachodzi szczególnie intensywnie na zanurzonych w wodzie trawkach, glonach i mchach – stanowią one nierówności – ośrodki krystalizacji, a przy ich powierzchni dodatkowo spada zawartość dwutlenku węgla. Osadzanie na roślinkach powoduje porowatą strukturę skały; poza tym jest w niej zawartych wiele szczątków roślinnych. Przy niektórych źródłach pokłady trawertynu systematycznie i dość szybko narastają, tworząc efektowne groble, kaskady itp. (np. słynne formy w Plitvicach, Pamukkale).
Pĕnovcový (inaczej: Tufový)
pramen znajduje się na prawym zboczu doliny Rokytki (kilkadziesiąt metrów od tego potoku), poniżej wsi, a ok. 300 m przed ujściem Rokytki do Nysy Łużyckiej. Woda wypływa z blokowiska, położonego w pobliżu uskoku tektonicznego (wydajność 5,5 dm3/s). Kiedyś pĕnovec tworzył płytę o grubości dochodzącej do 1,5 m! Kiedyś doszło do zsunięcia się fragmentu tej płyty, co spowodowało zatarasowanie kanału do znajdującego się poniżej tartaku i zatrzymanie zakładu. Niestety – trawertyn był łakomym kąskiem dla właścicieli ogródków skalnych i hodowców egzotycznych roślin (podłoże). Dzika eksploatacja doprowadziła do tego, że dziś można tu oglądać tylko relikt – jeden, choć i tak całkiem okazały, blok białego, porowatego pĕnovca.
Istnienie źródła o tak wysokiej mineralizacji, która umożliwia tworzenie trawertynu, dowodzi istnienia po prawej stronie doliny Rokytki nieznanego dotąd systemu krasowego (jaskiń?), w którym woda nasyca się w związki wapnia. W pobliżu, ale nieco w górę Rokytki w starych kamieniołomach w soczewach wapnistych dolomitów (w fyllitach) istnieją niewielkie jaskinie – 30-metrowa Jezevčí (czyli Borsucza) i 8-metrowa Doupĕ – po prawej stronie oraz Úzka i Rokytka (18-metrowa studnia z aktywnym ciekiem na dnie) – po lewej stronie. Łomy te funkcjonowały do ok. 1938 r. Nawiasem mówiąc – kiedyś hydrolodzy wylali eksperymentalnie cysterną solanki w tunelu kolejowym pod Srím vrchem (czyli ok. 700 m na płd.-wsch. od źródła) i po 4 godzinach woda zaczęła wypływać w Pĕnovcovym źródle.
Ciekawa jest także historia wspomnianego tartaku, zatrzymanego przez zsunięcie płyty trawertynu. Znajdował się on na katastrze wsi Machnín, w miejscu gdzie obecnie znajduje się rozwidlenie dróg do Kryštofova údolí, Andĕlskiej hory i Machnína. W XIX w. ten malowniczy budynek także w XIX w. stał się chętnie odwiedzaną atrakcją turystyczną, ponieważ właściciel, który dorabiał sobie wypychaniem zwierząt i ptaków oraz preparowaniem motyli, stworzył tu małe „muzeum”, a obok budynku – minizoo, w którym można było zobaczyć pustułkę, sowę, wiewiórkę, jeża i inne okazy tutejszej fauny. Do tartaku prowadził długi kanał na prawym brzegu Rokytki, którego relikty istnieją do dziś. Zburzono go po ostatniej wojnie, a niedawno przebudowano drogi, tak że wspomniane skrzyżowanie usytuowano właśnie w jego miejscu.
Dawny tartak w dolinie Rokytki pod Pĕnovcovym pramenem (rysunek Karla Liebschera z pocz. XX w., Čechy sv. 12, repr. z: M. Nevrlý, Kryštofovo údolí...).
Na podstawie:
Miloslav Nevrlý, Kryštofovo údolí. Putování časem a krajinou, Vestri 2005.
Přírodní park Ještĕd, Jizersko-ještĕdský horský spolek, Liberec 2001 (z tej książki pochodzi drugie zdjęcie źródła).
Mapa Ještĕdský hřbet 1:25 000, ROSY, KČT, 1997.
_________________
SKPS - z nami w Sudety
http://www.skps.wroclaw.pl/ http://www.rebusy-sudety.cba.pl/